W życiu zakonników istotne miejsce, szczególnie na etapie wprowadzenia w życie zakonne, ale również i na wszystkich późniejszych etapach, zajmuje specyficzna formacja, którą jest ukierunkowanie na zjednoczenie z Chrystusem. Najogólniej rzecz biorąc formacja oznacza wywieranie trwałych wpływów przez jedną osobę, grupę czy instytucję na osobowość innego człowieka w celu ukształtowania w nim (zgodnie z obowiązującym modelem) psychicznych struktur poznawczo-oceniających z uwewnętrznieniem systemu przekonań i systemu wartości oraz wytworzenia umiejętnych działań w określonym kierunku[1].

Elementem konstytuującym formację są: osoba (grupa, instytucja) oddziałująca, osoba poddana oddziaływaniu i relacja oddziaływania, która ma charakter obustronny, choć w różnych proporcjach. W procesie tym odbiorca jest podmiotem aktywnym. On sam najtrafniej ocenia potrzeby własnego rozwoju i jego indywidualny charakter. Formacja jest więc działaniem towarzyszącym i stymulującym samorozwój osoby. Ułatwia ona samorealizację i dostarcza obiektywnych wzorów samooceny. Warunkiem pozytywnej oceny moralnej formacji jest podmiotowe traktowanie osoby, którą poddaje się wpływom, a celem jej jest wszechstronny rozwój umysłowy, moralny oraz wewnętrznej wolności. Formacja odbywa się za wiedzą i zgodą osoby poddanej oddziaływaniu. Również cel (model) formacji powinien być jej znany. W przeciwnym przypadku formacja przekształca się w etycznie negatywne instrumentalne, uprzedmiotawiające posługiwanie się osobą[2].

Szczególnej formacji wymaga życie zakonne. Adhortacja apostolska Jana Pawła II Vita consecrata ukazuje ten rodzaj formacji jako proces zmierzający do przygotowania człowieka „do całkowitego poświęcenia się Bogu przez naśladowanie Chrystusa w służbie misji”[3]. Ideałem życia konsekrowanego jest upodobnienie się do Pana Jezusa i do Jego całkowitej ofiary z siebie. Powinna ona zmierzać przede wszystkim do osiągnięcia tego celu. „Ma to być proces stopniowego przyswajania sobie myśli i uczuć Chrystusa ku Ojcu”[4].

Z jednej strony proces formacji zakonnej ma więc charakter progresywny, z drugiej zaś posiada wymiar totalny. Ma ona bowiem obejmować całą osobę, całość jej istoty, wszystkie aspekty jej tożsamości, jej czyny i intencje. Równocześnie powinna docierać głęboko do jej wnętrza. Trzeba, aby jej postawa i czyn, i to we wszystkich momentach życia, zarówno ważnych jak i codziennych okolicznościach, ujawniała jej całkowitą i radosną przynależność do Boga[5].

W procesie formacji zakonnej na płaszczyźnie wiary pierwszym i najdoskonalszym wychowawcą jest Bóg Ojciec, objawiający się przez nieustanny dar Chrystusa i Ducha Świętego. Posługuje się on jednakże pośrednictwem ludzi, stawiając ich u boku tych, których powołuje[6]. Szczególną rolę ma tu wspólnota kościelna i wspólnota życia, której szczególnym przypadkiem jest wspólnota zakonna[7]. Osoba powołana, otwarta na działanie Ducha Świętego oraz ofiarnie zaangażowana w proces formacyjny, zobowiązuje się przyjąć z wiarą pomoc ludzi, których daje jej Bóg i Kościół w postaci wychowawców i wspólnoty zakonnej[8].

Każdy zakon czy zgromadzenie zakonne posiada własny charyzmat, który odróżnia go od innych, podobnych wspólnot. Wyraża się on między innymi poprzez swoistą drogę do osiągnięcia wspólnoty z Chrystusem. Droga ta jest nieodzownym elementem formacji. W związku z tym rodzi się pytanie o drogę zbliżenia się do Chrystusa w duchowości dehoniańskiej. Jak dotychczas, zagadnienie to nie zostało opracowane, jakkolwiek stanowi niezmiernie interesującą i jednocześnie istotną kwestię dla Sercanów, w szczególności zaś dla odpowiedzialnych za wychowanie w tym zgromadzeniu, a jednocześnie dla wszystkich, którzy poszukują właściwej drogi do osiągnięcia wspólnoty z Bogiem.

Podstawowy materiał źródłowy dla odpowiedzi na postawione pytanie stanowią dokumenty Zgromadzenia Księży Najświętszego Serca Jezusowego, a przede wszystkim Reguła życia oraz Ratio formationis generalis, dzieła Założyciela Leona Dehona, opracowania publikowane w Dehoniana i Studia Dehoniana. Właściwym zaś punktem odniesienia były dokumenty Kościoła dotyczące formacji oraz kwestii związanych z podjętym tematem. Koniecznym okazuje się również odwołanie się w niektórych przypadkach do podstawowej literatury psychologicznej i pedagogicznej. Nie sposób bowiem omawiać problematyki dotyczącej formacji bez uwzględnienia elementów czysto naturalnych, zgodnie ze scholastyczną formułą: gratia supponit naturam.

W pracy stosowana jest zasadniczo metoda analityczna. Niejednolity charakter źródeł wymaga żmudnego procesu wyodrębniania treści związanych z formacją charakterystyczną dla sercańskiej duchowości. Konieczna jest również metoda historyczna dla poprawnego nakreślenia historycznego podłoża rodzącej się koncepcji zjednoczenia z Chrystusem. Kompozycja pracy, zgodnie z przyjętym kluczem opracowania zagadnienia, zakładała z natury stosowanie metody syntetycznej.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest koncepcji zjednoczenia z Chrystusem jako charakterystycznego rysu formacji sercańskiej. Drugi charakteryzuje jej cele. Rozdział trzeci omawia naturalne i nadprzyrodzone środki niezbędne do jej realizacji. Czwarty ukazuje nabożeństwo do Najświętszego Serca Jezusowego jako szczególny z tych środków. I wreszcie piąty podkreśla oryginalność i aktualność omawianej formacji.

[1] Z. Chlewiński, Formacja, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1989, t. V, k. 389

[2] Tamże.

[3] VC nr 65.

[4] Tamże.

[5] Tamże.

[6] Tamże, nr 66.

[7] PI nr 21-28.

[8] VC nr 65